Marks zapomniał o człowieku i jego wolności, liberalizm w wolności dopatruje się wyłącznego celu.
Mniejszy „przedsiębiorca widzi utratę swojej wolności gospodarczej. Działacz związkowy i pracobiorca widzą utratę wolności kształtowania warunków swojej pracy. Bezrobotny, który nie może znaleźć nowego zajęcia, czuje się pozbawiony wolności, gdyż nie jest już panem swego losu jako pracujący. Biedny nie jest wolny, bo nie ma materialnych możliwości kierowania swym życiem (...). Jak to możliwe, że przeżywamy tak wielorakie zagrożenia wolności w społeczeństwie, w którym powszechnie sądzimy, że jest wolne jak żadne inne przed nim?” - pyta arcybiskup.

Trzecia droga

Rozwiązaniem w tej sytuacji na pewno nie będzie marksizm, który zwalcza wszelką własność i ekonomizuje każdą dziedzinę życia. Postrzega on bowiem świat tylko z jednego punktu widzenia: „dla losu człowieka decydującą rolę odgrywają stosunki własności i produkcji, panujące w danym społeczeństwie”. W tym kluczu - jako wynik zależności ekonomicznych - Karol Marks interpretował wszelkie zjawiska kulturowe: dotyczące państwa, religii, rodziny, moralności, sztuki itp.
Odpowiedzią na to zagadnienie nie będzie także drapieżny kapitalizm, dla którego wolność jest wartością najwyższą (w praktyce oznaczająca wolność tego, kto jest silniejszy - bo skoro nie liczy się sprawiedliwość i prawda, argumentem pozostaje siła). Nie będzie, gdyż to właśnie on jest przyczyną poczucia utraty wolności przez mniejszych przedsiębiorców, pracobiorców, bezrobotnych.
Autor „Kapitału” wskazuje na rozwiązanie tej sytuacji w „trzeciej drodze” (tzw. solidaryzmie), leżącej między socjalistycznym kolektywizmem a liberalnym indywidualizmem („z przechyłem w stronę liberalizmu”). Taką drogę rysuje chrześcijańska etyka społeczna.
To ona „w opozycji do indywidualizmu - podkreśla społeczną naturę człowieka i jego związek z dobrem wspólnym społeczności, a (...) w opozycji do kolektywizmu - wolność jednostki i jej prawo do własności” jako niezbędnego elementu wolności.
Arcybiskup Monachium i Fryzyngi podkreśla przy tym, że „Kościół nigdy nie rościł sobie pretensji do całościowej, kompletnej teorii gospodarki. Uświadamia także, że katolicka nauka społeczna nie jest dyscypliną tylko teoretyczną - obejmuje ona trójgłos: dokumenty Urzędu Nauczycielskiego Kościoła - papieży i soborów, refleksję naukowców i społeczną działalność wiernych. Kościół nie twierdzi, że jest możliwe ustanowienie idealnego porządku. Skupia się on raczej na ulepszaniu struktur społecznych - by budować coraz bardziej sprawiedliwe społeczeństwo. „Ośrodkiem jej zainteresowania nie jest jakiś idealny system, ale człowiek osoba i jego szeroko rozumiana wolność”.

Osoba to nie rzecz!

U podstaw katolickiego spojrzenia na świat, w tym na ekonomię, znajduje się więc chrześcijańska antropologia - czyli chrześcijański sposób patrzenia na człowieka. Człowiek to osoba, posiadająca niezbywalną ludzką godność - to znaczy należy mu się szacunek wynikający z samego faktu, że jest człowiekiem - bez względu na to, czy jest niepełnosprawny, chory, słaby - a więc nie mogący się bronić, czy należy do społecznego marginesu. (Arcybiskup nie omieszkał podkreślić, że na takim właśnie modelu, wywodzącym się z chrześcijaństwa, została zbudowana Europa - dziś tak mocno usiłująca się zlaicyzować). Człowiek jest celem samym w sobie, a nie środkiem do innych celów (np. do osiągnięcia jak najwyższych zysków). Charakteryzują go: samodzielne bytowanie i życie w relacjach. Indywidualizm, ukonstytuowane „ja” i otwarcie na drugiego.

Wolność, ale nie dowolność

Ponieważ Trójca Święta jest relacją, dialogiem czyli miłością, dlatego zasadą stworzonego przez Boga świata jest wolność.
Ale w chrześcijaństwie ludzka wolność nie jest celem wyłącznym. Nie można oddzielać jej od odpowiedzialności i sprawiedliwości.
„Wolność nie może być wartością najważniejszą - bo - jak to miało miejsce w wyniku następstw filozofii oświeceniowych - dochodzi wówczas do totalitaryzmów” - ostrzega arcybiskup. O tym pisał Jan Paweł II w „Centesimus annus”: „Gdzie emanacja podmiotu nie ma granic, tam wolność w końcu zamienia się w nowe przymusy (...)”. „W świecie bez prawdy wolność traci swoją treść, a człowiek zostaje wystawiony na pastwę namiętności i uwarunkowań jawnych lub ukrytych”. W każdej koncepcji zresztą - nie tylko w totalitaryzmach - w której w centrum nie stoi człowiek i jego godność, dochodzi do niszczenia człowieka. Gdy wolność przekształca się w dowolność, indywidualizm wynaturza się w egoizm, a liberalizm w zwykły hedonizm”.

W imię postępu

„Co jest możliwe technicznie, powinno zostać zrealizowane”, „Nie wolno przeszkadzać temu, co przynosi zysk”. Taki sposób myślenia pociąga za sobą skutki w postaci, na przykład nieograniczonego badania embrionów i ich śmierci. A wszystko w imię „dobra nauki, postępu”.
Arcybiskup zwraca uwagę, że podobnie - w życiu gospodarczym - coraz częściej nie liczy się moralność, ale wolność w zaspokajaniu chęci zysku. Najważniejszym kryterium jest skuteczność i zarobek.
„Także obecny kryzys rynku finansów, według szacunków ekspertów, największy kryzys globalnego systemu finansowego od czasów II wojny światowej, ma swoją przyczynę nie tylko w jakichś anonimowych, automatycznych mechanizmach globalizacji, ile raczej w pozbawionej umiaru żądzy zysku banków inwestycyjnych i funduszy hedgingowych, które w ostatnich latach w znacznym stopniu sfinansowały na kredyt swoją gonitwę za nierealnym oprocentowaniem. Teraz, gdy odpowiedzialni za te firmy, obłowieni sutymi zyskami, w znacznej części opuścili już plac gry, wrzód pęka i panuje nastrój kaca” - pisze.
Jako przykład niewłaściwego rozumienia wolności Reinhard Marx podaje pochwały ku czci chciwości i coraz to większego zysku w gazetach nie tylko ekonomicznych. Zachęca, by na nie reagować, gdyż nie powinniśmy „pozwalać na to, by grzech ukrywał się pod maską wolności”.
„Tak więc oświeceniowe pojęcie wolności - bez podstaw moralnych - jest pustą - a może raczej: zarażającą człowiekowi formułą” - konstatuje.

Co - jeśli nie moralność?

Autor „Kapitału” uważa, że żaden system nie może, na dłuższą metę, opierać się na wyłącznie prawnej regulacji, rezygnując z wewnętrznej uczciwości działającego człowieka. Także w skomplikowanej współczesnej gospodarce nie da się ustalić „nieprzepuszczalnych” reguł prawnych dla wszystkich możliwych ewentualności. Założenie pospolitego liberalizmu, że aby osiągnąć pomyślność jednostki i zbiorowości wystarczy, by każdy dbał o własną korzyść, jest nieprawdziwa.
Arcybiskup podkreśla, że wolność - aczkolwiek niezbędna - nie może zostać zawężona tylko do wolności technologicznej czy ekonomicznej, ani też nie może być nieograniczona. „Jej granice wyznaczają m.in. godność człowieka i dobro wspólne. Te granice muszą istnieć - ze względu na samą wolność.” I zakładają istnienie podstawowego moralnego punktu odniesienia.
„Wolność jest dana człowiekowi i jest mu zadana. Przez wolność bowiem człowiek jest powołany do przyjęcia i realizacji prawdy. Wybierając i wypełniając prawdziwe dobro w życiu osobistym i rodzinnym, w rzeczywistości ekonomicznej i politycznej, czy wreszcie w środowisku narodowym i międzynarodowym, człowiek realizuje swoją wolność w prawdzie”.

Wiara w ekonomii

Arcybiskup podkreśla znaczenie moralności we współczesnym świecie. Ale równocześnie uzmysławia, że zadanie Kościoła w życiu publicznym to nie tylko propagowanie moralności.
„Prywatyzację religii uważam za redukcję chrześcijańskiej wiary - konstatuje. - Oczywiście wybór wiary jest sprawą prywatną, ale zarazem w najwyższym stopniu publiczną, podobnie jak wybór życia rodzinnego czy uczciwego moralnie”. Co za tym idzie - władzy państwowej nie może być obojętne, że istnieją ludzie wierzący w Boga. W mówieniu przez Kościół otwarcie o perspektywie wieczności dopatruje się także doczesnych korzyści społecznych. Nie pozwala bowiem zamknąć się w myśleniu tylko o tym, co doczesne: co przydatne praktycznie i w kategoriach ekonomicznych. „Bez takiego - transcendentnego - poszerzenia ludzkich horyzontów, grozi ludziom zagubienie się gąszczu indywidualnych potrzeb, streszczonych w trzech zdaniach: „Co jest możliwe technicznie powinno być zrealizowane”, „Nie wolno przeszkadzać temu, co przynosi zysk”. „Wybierajmy mniejsze zło”.
Wilhelm Röpke, jeden z największych ekonomistów walczących o wolną gospodarkę, wyraził to tak: „najgłębsze podłoże choroby naszej kultury leży w kryzysie duchowo-religijnym, który dokonał się w każdej jednostce i który tylko w jednostce może zostać przezwyciężony. Choć człowiek jest przede wszystkim homo religiosus, od mniej więcej stulecia podejmujemy coraz bardziej desperacką próbę obycia się bez Boga i postawienia na człowieka, jego nauki, sztuki, techniki i państwa, w ich dystansie wobec Boga. Więcej, w ich bezbożności - samowładnie na jego miejscu. (...) owa desperacka próba stworzyła sytuację, w której człowiek nie może istnieć jako byt duchowo-moralny, co się równa temu, że na dłuższą metę nie może on istnieć w ogóle, nawet mimo swojej telewizji, autostrad, przyjemnych podróży i luksusowych apartamentów” (Jensseits von Angebot Und Nachfrage, 1979).

Oprac. Dorota Niedźwiecka
Wszystkie cytaty pochodzą z książki pt. „Kapitał. Mowa w obronie człowieka” abpa Reinharda Marxa, wyd. HOMODEI 2009.