Ludzie tacy jak Józef Piłsudski nie przychodzą na świat po to, aby zaświecić jak meteor w nocy i zostawić po sobie mrok. Dani są narodom jako wieczne światło, jako drogowskaz, i właśnie za grobem są ich największe zwycięstwa” – napisał w maju 1935 r. po śmierci Marszałka jeden z najwybitniejszych polskich poetów Jan Lechoń. Miał sporo racji, bo Piłsudski chciał nie tylko ukształtować i wychować pokolenie sobie współczesne, ale też pozostawić coś, co nazwać można ponadczasowym testamentem politycznym, mimo że takowego nigdy wprost nie zapisał. Pisał go życiem.

Filozof czynu

Piłsudski urodził się jako pogrobowiec powstania styczniowego, a chęć dokończenia wolnościowej insurekcji, którą znienawidzeni Moskale utopili we krwi, zdeterminowała jego młodzieńcze i dojrzałe życie. Niepodległość Polski traktował jako absolut i sprawę najważniejszą. Ze smutkiem patrzył na polskie społeczeństwo, które po klęsce powstańczej i pod wpływem straszliwych represji odrzuciło marzenia o kontynuowaniu walki i popadło w marazm. Strach zdominował polskie umysły. „By jarzmo niewoli nie wpiło się nam w barki, by nie upodliło naszego ducha cierpliwym znoszeniem zniewag i poniewierki, musimy zawsze stać na straży swej godności” – napisał na łamach Robotnika w 1895 r., gdy po powrocie z zesłania syberyjskiego stał się jednym z przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej.